Budowa i funkcje układu hormonalnego

Układ hormonalny (układ dokrewny) reguluje i koordynuje pracę narządów, umożliwiając adaptację organizmu do zmian środowiska. Działa on za pośrednictwem hormonów - substancji organicznych, które wydzielane do krwi lub innych płynów ustrojowych modyfikują (wzmagają lub hamują) czynności komórek docelowych. Układ hormonalny tworzą gruczoły dokrewne i wyspecjalizowane komórki wydzielnicze rozsiane w obrębie innych narządów. Gruczoły dokrewne, nazywane gruczołami wewnątrzwydzielniczymi, nie mają przewodów wyprowadzających wydzielinę, a produkowane przez nie hormony trafiają bezpośrednio do krwi.

Homony

Hormony są wydzielane do środowiska otaczającego komórki wydzielnicze (krew, limfa, płyn tkankowy). Stamtąd trafiaja do komórek docelowych, gdzie łączą się ze swoistymi receptorami.
Hormony wykazują działanie:

Ze względu na miejsce i zakres działania wyróżnia się hormony o działaniu ogólnym oraz hormony miejscowe i tkankowe.

Wybrane hormony tkankowe i miejscowe
Nazwa substancji Miejsca wydzielania Działanie
Gastryna błona śluzowa żołądka i dwunastnicy Zwiększa wydzielanie kwasu solnego i pepsyny oraz regenerację błony śluzowej żołądka, dwunastnicy i jelita grubego; pobudza aktywność motoryczną przewodu pokarmowego
Sekretyna dwunastnica Hamuje wydzielanie soku żołądkowegi, pobudza trzustkę do wydzielania enzymów trawiennych.
Erytropoetyna nerki Pobudza procesy krwiotwórcze w czerwonym szpiku kostnym w sytacjach niedotlenienia
Prostagiandyny większość tkanek organizmu Rozszerzają lub zwężaja naczynia krwionośne, uczestnicza w reakcji zapalnej, powodują skurcze mięśnie gładkich.


gruczoły dokrewne

Wybrane hormony i ich wpływ na organizm człowieka
Gruczoły Hormony Działanie hormonów Skutki niedoboru (niedoczynności gruczołu) Skutki nadmiary hormonów (nadczynności gruczołu)
Przysadka hormony tropowe pobudzają tarczycę, korę nadnerczy i gonady do wydzielania Podobne do niedoczynności gruczołów, na ktróe działają Podobne do nadczynności gruczołów, na ktróe działają
hormon wzrostu - somatotropia pobudza przemianę białek, tłuszczów, węglowodanów i składników mineralnych we wszystkich komórkach, stymuluje wzrost. Najbardziej intensywnie hormon ten jest wydzielany w nocy, wkrótce po zaśnięciu Niedobór hormonu w okresie dzieciństwa prowadzi do karłowatości przysadkowej (niski wzrost z zachowaniem proporcji ciała) Nadmiar hormonu w okresie wzrostu prowadzi do gigantyzmu (olbrzymi lecz proporcjonalny wzrost). Nadmiar hormonu w czasie zakończonego wzrostu prowadzi do akromegalii (stopniowe powiększanie się m.in. dłoni, stóp, serca)
prolaktyna Pobudza gruczoły mlekowe w okresie poporodowym do wytwarzania mleka hamuje owulację - -
Szyszynka melatonina Działa na rytm snu i czuwania, hamuje rozwój i czynność gonad Powoduje przyspieszone dojrzewanie Prowadzi do obniżenia płodności, opóźnia dojrzewanie
Tarczyca kolcytonina Zmniejsza stężenia wapnia we krwi przez blokowanie uwalniania wapnia z kości Powoduje zwiększenie stężenia wapnia we krwi -
tyroksyna, trijodotyronina ( do syntezy tych hormonów potrzebny jest jod) Pobudza metabolizm, ułatwia wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego Niedobór jodu w organizmie prowadzi do niedoboru hormownów i powiększenia tarczycy (wole endemiczne), niedobór hormonupowoduje u dorosłych obrzęk śluzowy (sucha szorstka skóra, nalana twarz, z obwisłymi powiekami), u dzieci ogólny niedorozwój umysłowy i fizyczny Powoduje chorobę Gravesa - Basedowa [wym. grejwsa basedowa], która jest chorobą autoimmunologiczną tarczycy. Jej objawy to m.in. przyspieszenie tempa przemiany materii, utrata wagi, powiększenie tarczycy (wole), zwiększona pobudliwość nerwowa, bezsenność, przyspiesze oddechu, drżenie rąk oraz ogólne osłabienie i łatwe męczenie się, wytrzeszcz gałek ocznych.
Przytarczyce parathormon Zwiększa stężenie wapnia we krwi przez uwalnianie go z kości i wzmożone wchłanianie z przewodu pokarmowego, zmniejsza stężenie fosforu we krwi. Powoduje zmniejszenie stężenia wapnia we krwi, a w konsekwencji wzmożoną pobudliwość tkanki nerwowej. Objawia się to uczuciem mrowienia, skurczami mięśni szkieletowych, a niekiedy oddechowych i może doprowadzić do śmierci. Powoduje demineralizację kości, zmiany w budowie stają się przyczyną bólów kostnych i trudności w chodzeniu. Zwiększenie stężenia wapnia we krwi powoduje zwiększone wydzielanie go z moczem, co sprzyja odkładaniu się złogów wapnia w nerkach
Nadnercza adrenalina, noradrenalina (wytwarzane w rdzeniu nadnerczy Przygotowują organizm do walki lub ucieczki : podnoszą ciśnienie krwi, zwiększają częstotliwość skurczów serca, zwiększają stężenie glukozy we krwi oraz wentylację płuc. - Napady nadciśniena (ciśnienie skurczowe może w chwili ataku osiągnąć wartość nawet do 300 mm Hg), zbyt wysoki poziom glukozy we krwi.
glikokortykoseroidy np. kortyzol (wytwarzane w korze nadnerczy) Powoduje wzrost stężenia glukozy we krwi, zwiększa ciśnienie krwi, obniża odporność organizmu. Niedobór kortykosteroidów powoduje chorobę Addisona, którą cechują: brak łaknienia, wymioty, krótkotrwałe bóle brzucha, zmniejszenie masy ciała, przebarwienie skóry Nadmiar kortykosteidów powoduje zespół Cushinga [ wym. kuszinga], który cechują: zabuszenia gospodarki tłuszczowej i weglowodanowej, odkładnie się tkanki tłuszczowej, zwłaszcza na twarzy i karku.
mineralokortykostenoidy, np. aldosteron (wytwarzane w korze nadnerczy) Wpływa na gospodarkę mineralną organizmu - zwieksza wchłanianie jonów sodu i potasu w nerkach
Trzustka insulina (wytwarzana w komórkach B trzustki) Powoduje cukrzycę Powoduje zmniejszenie stężenia cukru we krwi, co wpływa na wrażliwe na niedobór glukozy mózgowie, w efekcie następuje utrata przytomności a nawet śmierć
glukagon (wytwarzany w komórkach A trzustki) zwiększa stężenie glukozy we krwi. - -
Jądra Testosteron (wytwarzany w komórkach Leyduga [wym. lejdiga] w jądrach i w korze nadnerczy) Powoduje rozwój drugorzędnych cech płciowych (męskich narządów płciowych, poza jądrami), odpowieda za męską budowę ciała, wzrost mięśni szkieletowych i kości, rozrost krtani. - -
Jajniki estrogeny (wytwarzane w pęcherzykach jajnikowych i korze nadnerczy) Powoduje rozwój drugorzędnych cech płodowych (żeńskich narządów rozrodczych poza jajnikami), wpływa na proprocje ciała, barwę głosu, typ owłosienie, zmiany zachodzące w macicy podczas cyklu miesiaczkowego - -
progesteron (wytwarzany w ciałku żółtym, łożysku i korze nadnerczy) Umożliwia rozwój zarodka i płodu - -

Cukrzyca

Cukrzyca to zaburzenia metaboliczne różnego pochodzenia, których skutkiem jest przewlekłe podwyższenie poziomu glukozy we krwi. Sytuacja ta prowadzi do zaburzeń funkcjonowania wielu narządów (np. oczu, nerek, serca). Szacuje się, że na cukrzycę cierpi ok. 5% populacji, a liczba nowych zachorowań szybko wzrasta.

Przyczyna

Porównanie cukrzycy typi I z cukrzycą typu II
Porównywana cecha Cukrzyca typu I Cukrzyca typu II
Przyczyna niedobór insuliny w organizmie (organizm niszczy komórki trzustki produkujące insulinę) niedobór lub nieprawidłowe działanie receptorów insulinowych
Moment pojawienia się objawów u osób do 30. roku życia; objawy są nagłe, silne i szybko narastające w czasie u osób po 35. roku życia: objawy są często niezauważalne, powoli narastające w czasie
Sposób wykrycia Przy nagłej konieczniści skorzystania z pomocy lekarskiej najczęściej przypadkowe, w trakcie innych badań
Częstość występowania ok. 10 % wszystkich zachorowań na cukrzycę ok. 80 - 90 % wszytskich zachorowań na cukrzycę
Występowanie niezależnie od stylu życia związane z otyłością i niezdrowym stylem życia


Diagnostyka

U osób chorych na cukrzycę mogą występować objawy ogólnoustrojowe, takie jak wzmożone pragnienie czy osłabienie. Aby potwierdzić cukrzycę, mierzy sie stężenia glukozy we krwi. Chorobę stwierdza się, gdy poziom glukozy jest wyższy niż 11,1 mmol/1 w przypadkowym badaniu lub 7 mmol/1 po co najmniej 8 godz od ostatniego posiłku (na czczo).

Leczenie

Celem leczenia cukrzycy jest osiągnięcie poziomu cukru zbliżonego do wartosci prawidłowych. W każdym typie cukrzycy istotną rolę odgrywa leczenie niefarmakologiczne (dieta i aktywność fizyczna). W cukrzycy typu I chorym podaje się insulinę. W cukrzycy typu II leczenie rozpoczyna się od modyfikacji diety i wprowadzenie wysiłku fizycznego. Jeśli to nie wystarcza, stosuje się leki poprawiające działanie insuliny oraz nasilające jej wydzielanie, a w ostateczności - insolinoterapię.

Profilaktyka

Nieleczona cukrzyca często prowadzi do występowania poważnych powikłań zdrowotnych, takich jak choroby układu krążenia, układu nerwowego, oczu i nerek. Dlatego należy kontrolować poziom cukru we krwi ( u osób zdrowych raz na 3 lata). Cukrzyca typu II można zapobiec dzięki:

Antagoniczne działanie hormonów

Niektóre hormony działają przeciwstawnie. Na przykład przeciwstawnie do insuliny, produkowanej przez komórki B trzustki, działa glukagon, produkowany przez komórki A trzustki. Insulina wpływa na obniżenie stężenia glukozy we krwi (cukier ten jest głównycm źródłem energii dla organizmu), pobudza transport glukozy z krwi do komórek wątroby, komórek tłuszczowych i mięśniowych. Bodźcem do wydzielania insuliny jest wzrost stężenia glukozy we krwi, któy następuje np. po posiłku. Z kolei działanie glukagonu warunkuje utrzymanie stałego stężenia glukozy we krwi w czasie głodu lub wysiłku fizycznego, kiedu konieczna jest mobilizacja źródeł energii. Prawidłowe stężenie glukozy we krwi zależy zatem od odpowiednich proporcji insuliny i glukagonu, a także od hormonów innych gruczołów dokrewnych (np. nadnerczy i tarczycy).

Kolejną parę hormonów o działaniu przeciwstawnym stanowią kalcytonina (hormon tarczycy) i parathormon (hormon produkowany przez przytarczycę). Regulują one stężenie wapnia we krwi: kalcytonina powoduje wzrost stężenia, natomiast parathormon - obniżenie. W organizmie dorosłego człowieka znajduje się ok 1 kg wapnia, z czego prawie 99% wchodzi w skłąd kości. W związku z tym regulacja stężenia tego pierwistka we krwi dotyczy uwalniania go z kości, wchłaniania w jelitach oraz wydalania z moczem. Wpływ na równowagę między wchłanianiem wapnia a jego wydalaiem ma również witamina D3.

Antagoniczne działanie insuliny i glukagonu

Antagoniczne działanie kalcytoniny i parathormonu