Budowa i funkcjonowanie żeńskich narządów rozrodczych

Na żeński układ rozrodczy składają się narządy płciowe zewnętrzne - wezgórek łonowy, wargo sromowe i łechtaczka - oraz narządy płciowe wewnętrzne, do których należą jajniki, jajowody, macica i pochwa. Układ ten odpowiada za powstawanie i dijrzewanie gamet żeńskich, czyli komórke jajowych. Jest także miejscem rozwoju zarodka i płodu oraz powstawania żeńskich hormonów płciowych. Hormony te odpowiadają za prawidłowe funkcjonowanie cełego układu rozrodczego oraz za wykształcenie i utrzymanie się żeńskich cech ołciowych:

Narządy płciowe zewnętrzne

Zewnętrzną częścią żeńskiego układuu rozrodczego jest srom. Tworzą go wzgórek łonowy, wargo sromowe większe, wargo sromowe mniejsze i łechtaczka. Wzgórej łonowy to trójkątna wypukłość zbudowana z tkanki tłuszczowej. Wargi sromowe to natomiast parzyste fałdy skórne otaczające wejście do pochwy oraz ujście cewki moczowej i łechtaczkę. U kobiet, które nigdy nie współżyły płciowo, u wejścia do pochwy znajduje się fałd błony śluzowej, nazywany błoną dziewiczą. Łechtaczka jest narządem ślilnie unerwionym, a przez o bardzo wrażliwym. Podobnie jak prącie składa się z dwóch ciał jamistych, które wypełniają się krwią podczas pobudzania płciowego.

Narządy płciowe wewnętrzne

Jajniki są parzystymi narządami znajdującymi się w dolnej części jamy brzusznej, po ibu stronach macicy. Mają jajowaty kształt, ok. 5 cm długości o ok. 3 cm szerokości. Są umocowane do ścian macicy za pomocą więzadeł, ale mogą w niewielkim stopmiu zmieniać położenie. Powstają w nich żeńskie komórki płciowe, czyli komórki jajowe. Jajniki pełnią gunkcję gruczołów dokrewnych - wytwarzają żeńskie hormony płciowe: estrogeny i progesteron.

Jajowody to przewody o długości ok 10 cm, którymi do macicy są transportowane dojrzałe komórki płciowe. W okolicy jajnika każdy jajowód jest rozszerzony i tworzy tak zwany lejek jajowodu, którego brzegi są mocno postrzępione i poruszają się. Obejmuje on jajnik, nie stykając się z nim, co wraz z ruchem strzępek ułatwia komórkom płciowym wędrówkę w głąb jajowodu. Jajowidy są zaopatrzone w cienką warstwę mięśni, dzięki czemu mogą wykonywać ruchy perystaltyczne, ułatwiające przesuwanie się komórki płciowej lub (jeśli dojdzie do zapłodnienia) rozwijającego się zarodka. Proces ten wspomagają rzęski nabłonka migawkowego wyściełającego wnętrze jajowodu. Miejsce połączenia jajowodów z macicą nosi nazwę rogów macicy.

Macica osiąga 7 - 9 cm długości, kształtem przypomina gruszkę. Składa się z rozszerzonego trzonu i wąskiej dolnej części łączącej się z pochwą, nazywanej szyjką. Kanał szyjki jest wypełniony śluzem, którego właściwości fizyczne i chemiczne zmieniają się w czasie cyklu miesiączkowego. Macica jest miejscem, gdzie rozwija siię zarodek i płód, aż do momentu osiągnięcia stanu, który pozwala na samodzielne życie poza organizmem matki. Jej ścianę tworzy gruba (ok. 2 cm) warstwa mięśni gładkich. Ich komórki w okresie ciąży bardzo się wydłuzają i ulegają przerostowi, znacznie zwiększając masę macicy. Wnętrze macicy wyścieła błona śluzowa - endometrium, która w trakcie cyklu miesiączkowego podlega okresowym zmianom, a średnio raz na 28 dni złuszcza się, czemu toważyszy krwawienie.

Pochwa jest przewodem, w którym pozostaje nasienie po akcie płciowym. Podczas porodu tworzy także kanał wyprowadzający dla płodu.



Powstanie komórek jajowych

Proces powstawania, wzrostu i dojrzewania żeńskiej komórki płciowej nazwya się oogenezą. Jego początek przypada na 3. tydzień życia płodowego. W wieku dojrzałym oogeneza staje się cykliczna.

Najbardziej pierwotnymi komórkami płciowymi są gonocyty, które mogą się aktywnie poruszać ruchem amebidalnym. Dzięki tej zdolności gromadzą się w jednym miejscu i staja się częścią zawiązka jajnika.

Gonocyty występujące w części korowej tworzącego sie jajnika dziala się mitotycznie, a na stępie przekształcaja w komórki związane oogoniami. Do końca 5. miesiąca życia płodowego ich liczba zwiększa się dzieki dalszym intensywnym podziałom. Po wyczerpaniu możliwości podziałowych oogonia w krótkim czasie przekształcają się w oocyty i rzędu. Znajdują się one w pierwszych pęcherzykach jajnikowych, których ścianę tworzy pojedyńcza warstwa spłaszczonych komórek.

Wznowienie mejozy następuje dopiero po uzyskaniu dojrzałości płciowej. Średni co 28 dni powtarza się cykl dojrzewania komórek płciowych, ale ostatecznie dojrzewa i jest uwalniana z jajnika tylko jedna z nich. W trakcie cyklu miesiączkowego następuje dokończenie pierwszego podziału mejotycznego oocytu I rzędu, co prowadzi do powstania dwóch komórek ooctyu II rzędu oraz ciałka kierunkowego.

Oocyt II rzędu jest w porównaniu z ciałkiem kierunkowym dużą komórką, zawierającą prawie całą cytoplazmę komórki macierzystej. Oocyt II rzędu rozpoczyna drugi podział mejotyczny, który zostaje zatrzymany w momencie, gdy opuszcza on jajnik, a więc w czasie owulacji. Wznowienie podziału zachodzi dopiero w jajowodzie i to tylko w sytuacji, gdy dojdzie do zapłodnienia. Jeżeli uwolniony oocyt II rzędu nie zostanie załodniony ulega degradacji.

Porównanie oogenezy ze spermatogenezą

W procesie oogenezy podział mejotyczny ulega zatrzymaniu dwukrotnie, a jego wznowienie jest związane z owulacją i zapłodnieniem. Ostatecznie z jednego oocytu I rzędu powstaje jedna komórka jajowa niezdolna do samodzielnego poruszania się. Zawiera ona znaczną część cytoplazmy komórki właściwej i jądro komórkowe z haploidalną liczbą chromosomów. Powatające podczas mejozy pozostałe dwie komórki to niewielkie ciałka kierunkowe, które szybko degradują.

Podczas spermatogenezy mejoza jest procesem ciągłym, nie ulega zawieszeniu. W jej efekcie z każdego spermocytu I rzędu powstają ostatecznie 4 ruchliwe, morfologicznie identyczne plemniki.

Cykl miesiączkowy

Cykl miesiączkowy (cykl płciowy kobiety) jest zspołem złożonych, zależnych od siebie przemian, powtarzających się mniej więcej co 28 dni Zmiany te dotyczą jajników (cykl jajnikowy) oraz błony śluzowej macicy (cykl maciczny). Cykl płciowy kontorolują przysadka oraz podwzgórze.

Zmiany w jajniku

Cykl jajnikowy podlega działaniu przysadki i obejmuje procesy związane z dojrzewaniem pęcherzyków jajnikowych, uwolnieniem żeńskiej komórki płciowej oraz powstawaniem ciałka żółtego. Można go podzielić na trzy stadia.
W stadium pęcherzykowym (1 - 13 dzień cylku) następuje rozwój i dojrzewanie jednego pęcherzyka jajnikowego. Pojedyńcza warstwa spłaszczonych komórek otaczających oocyt I rzędu rozrasta się, tworząc warstwę ziarnistą. Równocześnie oocyt wytwarza osłonkę przejrzystą, na zwenątrz której pojawia się kilka warstw komórek pochodzących z warstwy ziarnistej, tworząc tzw. wieniec promienisty. Na zewnątrz warstwy ziarnistej powstaje dobrze unaczyniona łącznotkankowa torebka pęcherzykowa, która zawiera również komórki gruczołowe odpowiedzialne za wydzielanie estrogenów. Pod wpływem hormonów tropowych przysadki, głównie FSH (hormon folikulotropowy), komórki zairniste wydzielają płyn, który gromadzie się między nimi. Powiększeające się przestrzenie między komórkami warstwy ziarnistej łączą się stopniowo w dużą, centralną jamę pęcherzykową wypełnioną płynem. W ten sposób powstaje dojrzały pęcherzyk jajnikowy (pęcherzyk Graafa). Ma on średnicę 15 - 20 mm i zawiera oocyt II rzędu zatrzymany w metafazie drgiego podziału mejotycznego oraz ciałko kierunkowe.

Kolejne stadium to owulacja (14. dzień), czyli pęknięcie dojrzałego pęcherzyka jajnikowego i uwolnienie do jajowodu oocytu II rzędu wraz z osłonami (osłonką przejrzystą i wieńcem promienistym). Tylko w takiej postaci oocyt jest biologicznie wartościowy, tzn. zdolny do zapłodnienia. Jeśli do tego nie dojdzie w ciągu 6 - 18 godzin, oocyt ulega degradacji. Owulacja następuje pod wpływem współdziałania kormonów przysadki folikulotropowego i luteinizującego (LH).

Cykl jajnikowy zamyka stadium lutealne (15. - 28. dzień), w którym pod wpływem hormonu lutealne pęrzerzyk Graafa przekształca się w ciałko żółte, wydzielające progesteron. Hormon warunkuje utrzymanie ewentualnej ciąży. Jeśli dojdzie do zapłodnienia, ciałko żółte przekształca się w ciałko żółte ciążowe, a jeśli do niego nie dojdzie - w ciałko białawe.

Zmiany w obrębie błony śluzowej macicy

Cykliczne zmiany w błonie śluzowej macucy są bezpośrednią konsekwencją zmian w obrębie jajnika. Pod wpływem hormonów płciowych (estrogenów i progesteronu) wytwarzanych przez jajniki zmienia się jej grubość oraz właściości fizjologiczne. W cyklu macicznym wyróżnia się cztery fazy.

Faza miesiączkowa (1.-5. dzień) - pierwszy dzień cyklu płciowego przypada na pierwszy dzień menstruacji, czyli krwawienia miesiaczkowego, które jest efektem złuszczania się powierzchniowej warstwy endometrium. W wyniku nagłego zmniejszenia stężenia estrogenów i progesteronu następuje skurcz naczń krwionośnych błony śluzowej, a w konsekwencji jj niedotlenienie, niedożywienie i ostatecznie martwica. Obumarła błona śluzowa rozpada sie i oddziela od podłoża. W tym czasie następuje rozkurcz naczyń, częśż z nich ulega również przerwaniu. Wypływająca z nich krew wspomaga i przyspiersza usuwanie endometrium - krew wraz z martwą tkanką wydostaje się na zewnątrz. Bezpośrednio po krwawieniu rozpoczynają się procesy, które zapewniają odtworzenie błony śluzowej i przygotowanie jej do ewentualnego przyjęcia zapłodnionego jaja;

Faza odbudowy (6.-14. dzień) polega na odnowieniu błony śluzowej. Na początku tej fazy grubość endometrium wynosi ok. 1 mm, pod koniec wzrasta dwu lub tzy krotnie. Proces ten jest stymulowany działaniem estrogenów, które są wytwarzane przez rozwijający się w tym czasie pęcherzyk jajnikowy. Faza ta kończy się z chwilą pęknięcia pęcherzyka Graafa;

Faza wydzielnicza (15.-27. dzień) - w miejscu pękniętego pęcherzyka Graffa tworzy się ciałko żółte, które zaczyna wytwarzać progesteron. Pod wpływem tego hormonu błona śluzowa macicy ulega dalszemu pogrubieniu. Równocześnie rozwijają się naczynia krwionośne, a przede wszytkim rozrastają się i rozpoczynają wydzielanie gruczoły maciczne. Błona śluzowa macicy staje się pulchna i ma strukturę gąbczastą - jest teraz gotpwa do przyjęcia zapłodnonej komórki jajowej. Impplantacja, czyli zagnieżdżanie rozwijającego się zarodka w błonie śluzowej macicy, pobudza rozwój ciałka żółtego, które przekształca się w ciałko żółte ciążeow wydzielające coraz więcej progesteronu. Hormon ten jest niezbędny do dalszego przebiegu ciąży i właściwego przygotowania gruczołów mlekowycg. Ciałko żółte ciążowe funkcjonuje do końca 4. miesiąca ciąży. Po tym okresie zanika, a jego funkcję hormonalną przejmuje łożysko. Jeśli do zapłodnienia nie dochodzi,oocyt II rzędu obumiera w jajowodzie, ciałko żółte przekształca się w ciałko białawe. Wynikający z tego niedobór progesteronu powoduje przejście do kolejnej fazy cyklu.

Faza martwicza (28. dzień) - zmniejszenie stężenia progesteronu i estrogenów stymuluje jedno lub dwudniowy okres niedokrwienia, powodujący obumieranie endometrium. W konsekwencji następuje złuszczenie błony śluzowej i kolejne krwawiene miesiączkowe.

Hormonalna regulacja cyklu

Regulacja cyklu płciowego kobiety odbywa się na kilku poziomach. Najwyższy z nich stanowi kora mózgu i ośrodki podkorowe. Silne przeżycia psychiczne mogą więc spowodować poważne zabużenia cyklu płciowego, a w wyjątkowych przypadkach nawet jego zupełne zahamowanie. Ośrodki kory mózgu wpływają na czynność podwzgórza, które bezpośrednio kontroluje przysadkę, wytwarzając odpowiednie hormony: podwzgórzowe czynniki pobudzające lub hamujące przysadkę.

Przedni (gruczołowy) płat przysadki jest źródłem hormonów gonadotropowych: hormonu folikulotropowego i hormonu luteinizującego, sterujących pracą jajników. Hormoony jajnikowe (estrogeni i progesteron) wpływają z kolei na zmiany w błonie śluzowej macicy, a także zwrotnie oddziałują na przysadkę i podwzgórze. Ze względu na wahania stężenia hormonów przysadki (FSH i LH) oraz efekty tych zmian w postaci różnego stężenia hormonów wytwarzanych przez jajniki (estrogenów i progesteronu) wyróżnia się trzy fazy cyklu płciowego. W fazie folikularnej, bezpośrednio po krwawieniu miesiączkowym obserwuje się duże stężenie hormonów folikulotropowego, determinującego rozwój i dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego, który staje się źródłem estrogenów. Jeden z nich - estradiol na zasadzie sprzężenia zwrotnego dodatniego stymuluje wydzielanie hormonu luteinizującego w kolejnej fazie. W fazie owulacji stężenie FSH i LH jest maksymalne, co prowadzi do pęknięcia pęcherzyka Graafa i uwolnienia oocytu II rzędu. W fazie lutealnej następuje obniżenie stężenia FSH i LH, co powoduje przekształcenie pękniętego pcherzyka Graafa w ciałko żółte, wytwarzające progesteron. Dalsze losy ciałka żółtego zależą od tego, czy nastąpi proces zapłodnienia. Jeśli nie, ciałko żółte zanika, a to skutkuje gwałtownym zmniejszeniem stężenia progesteronu. W konsekwencji rozpoczyna się następny cykl.

Zmiany stężenia FSH i LH wpływają także na tempertaturę ciała. Obserwacja temperatury może być pomocna przy ustaleniu momentu owulacji.