Mszaki to bardzo zróżnicowana grupa bezkręgowców, pod względem liczby gatunków ustępująca jedynie stawonogom. Zwierzęta te zasiedliły prawie całą kullę ziemską, przy czym zdecydowana większość gatunków żyje w morzach i oceanach, a nieliczne bytują w wodach słodkich. Niektóre ślimaki żyją na lądzie w miejscach odznaczających się dużą wilgotnością. Przetrwanie w środowisku lądowym jest możliwe dzięki temu, że podcza suszy zapadają w stan anabiozy. Zwierzę wciąga wówczas ciało do muszli i zakrywa jej ujście warstwą śluzu z dużą zawartością soli wapnia. W ten sposób przeczekuje niesprzyjający okres
Mięczaki są zwierzętami wolno żyjącymi lub osiadłymi. Wiele gatunków odznacza się niewielkimi rozmiarami, lecz do grupy tej należą również kałamarnice olbrzymie - największe bezkręgowce świata, osiągające nawet 18 m długości. Mięczaki dzieli się najczęściej na chitony, jednorczowce, łodkonogi, małże, ślimaki i głowonogi
Mięczaki to zwierzęta dwubocznie symetryczne lub wtórnie asymetryczne. Wszsytkie mają pozbawione szkieletu, miękkie ciało nagie bądź okryte całkowicie lub częściowo muszlą. Dzieli się ono najczęściej na trzy części: głowę, worek trzewiowy i nogę. W głowie mieszczą się narządy zmysłów oraz otwór gębowy. Worek trzewiowy zawiera większość narządów wewnętrznych i występuje u wszystkich mięczaków. Jest okryty fałdem ściany ciała nazywanej płaszczem. Przestrzeń między płaszczem a workiem trzewiowym to jama płaszczowa. Znajdują się w niej narządy wymiany gazowej oraz ujścia układów wydalniczego, pokarmowego i rozrodczego. Noga u wększości mięczaków jest silnie umięśnionym narzadem ruchu służącym do pełzania, pływania lub zagrzebywania się w podłożu. U głowonogów w rozwoju zarodkowym jej przednia część ulega przekształceniu w wyposażone w przyssawki ramiona, które są narządami chwytnymi, oraz lejek, pełniący funkcje lokomocyjne
Mięczaki to zwierzęta trójwarstwowe, mające wtórną jamę ciała. Zachowała się u nich również pierwotna jama ciałam ukształtowana w zatoki, do których wlewa się krwe z naczyń krwionośnych
| Cecha | Jednotarczowe | Chityny | Małże | Łódkonogi | Ślimaki | Głoownogi |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muszla | jednoczęściowa, stożkowata | złożona z ośmiu płytek ułożonych jedna za drugą | złożona z dwóch symetryczmych częśći | jednoczęściowa lekko wygięta | jednoczęściowa zwykle asymetryczna i spiralnie zwinięta | u większości słabo rozwinięta i ukryta wewnątrz ciała |
| Budowa wewnętrzna |
|
|
|
|
|
|
Ciał mięczaków pokrywa jednowarstwowy nabłonek. Zawiera on liczne gruczoły wydzieljące śluz, a na brzegu płaszcza - gruczoły wytwarzające substancje, z których powstaje muszla. Śluz chroni ciało przed drobnymi urazami mechanicznymi, a mięczakom lądowym ułatwia przesuwanie sie po podłożu. Funkcję ochronną oraz szkieletu zewnętrznegi pełni muszla zbudowana z węglanu wapnia oraz substancji organicznej zwanej konchioliną. Na przekroju poprzecznym muszli można zazwyczaj wyróżnić trzy warstwy: zewnętrzną (rogową), środkową (porcelanową) i wewnętrzną (perłową). Muszle mięczaków są bardzo zróżnicowane pod względem kształtu, rozmiarów i rzeźby powierzchni. Mogą być jednoczęściowe (u ślimaków), złożone z dwóch części (u małży) lub z kilku płytek (u chitonów). U niektórych mięczaków muszla jest częściowo lub całkowicie zredukowana (np. u głowonogów).
Pod nabłonkiem znajduje sie warstwa tkanki łącznej, a pod nią mięśnie. Całość tworzy wór powłokowy. Oprócz mięśni wora powłokowego u mięczaków można wyróżnić mięśnie poruszające poszczególnymi narzągami np. mięśnie wciągające nogę do muszli.
Przewód pokarmowy mięczaków jest zróżnicowany na trzu odcinki: jelito przednie, jelito środkowe i jelito tylne. Jelito przednie rozpoczyna się otworem gębowym prowadzącym do gardzieli, do której uchodzą przewody gruczołów slinowych. U większości mięczaków w gardzieli znajduje się tarka służąca do zeskrobywania i rozdrabniania pokarmu. Jej powierzchnię pokrywają rzędy ząbków odradtających w miwrę ścierania.
Pokarm z gardzieli trafia do żołądka gdzie uchodzi przewód dużego gruczołu wątrobowo - trzustkowego, wytwarzającego enzymy trawienne. Jelito środkowe tworzy zwykle kilka pętli po czym przechodzi w jelito tylne zakończone otworem odbytowym otwierającym się do jamy płaszczowej
Budowa układu pokarmowego mięczaków zależy od gromady i rodzaju pobieranegi pokarmu. Wśród ślimaków wyróżnia się gatunki roślinożerne, mięsożerne i wszystkożerne - tylko nieliczne są pasożytami. W układzie pokarmowym niektórych ślimaków drapieżnych (np, stożków) do gardzieli uchodzą przewody gruczołów jadowych. Inne np. rozkolce, wwiercają się w muszle ofiar używając tarki.
Większość małży należy do filtratorów. Ich pokarm stanowią drobne cząsteczki organiczne, które dostają się wraz z wodą do jamy płaszczowej i osiadają na dużych orzęsionych skrzelach. Stamtąd dopiero trafia do otwory gębowego.
Wszystkie głowonogi są drapieżnikami. W zdobywaniu i rozdrabnianiu pokarmu najważniejszą rolę odgrywa u nich nie tarka znajdująca się w gardzieli, lecz dwie silne rogowe szczęki przypominające papuzi dziób. Głowonogi chwytają ofiarę ramionami, po czym rozdrabniają ją szczękami. Niektóre gatunki tej gromady mają gruczoły jadowe.
Podstawowym i jednocześne pierwotnym narządem wymiany gazowej u mięczaków wodnych są skrzela umiejscowione w jamie płaszczowej. U niektórych gatunków uległy one zanikowi, a ich funkcję przejęły inne narządy wymiany gazowej. U zwierząt wodnych są różnorodne wyrostki ciała, określone jako skrzela wtórne, natomaist u ślimaków lądowych - sieć naczyń krwionośnych rozmieszczonych w ścianach części jamy płaszczowej, nazywanej jamą płucną (stąd nazwa grupy - ślimaki płucodyszne). Niektóre gatunki mające zasiedliły środowiska wodne. Oddychają one powietrzem atmosferycznym, wynurzając sie co pewien czas nad powierzchnię wody.
Mięczaki mają otwarty układ krwionośny. Krew jest pompowane przez sercw otoczine workiem osierdziowym, składające się z komory oraz jednego lub dwóch przedsionków. U większości mięczaków serce znajduje się w grzbietowej części worka trzewiowego.
Krew odpływa z serca aortą rozgałęziającą sie na wiele mnejszych naczyń tętniczych. Ostatecznie wylewa się do szczelin i zatok pierwotnej jamy ciała gdzie oddaje tlen. Stąd jest zbierana przez naczynia żylne, którymi płynie do narządów wymiany gazowej (skrzeli lub jamy płucnej) i wraca żyłami bezpośrednio do serca.
Krew mięczaków jest najczęściej bezbarwna, jednak u niektórych gatunków przyjmuje zabarwienie w zależności od zawartego w jej osoczu barwnika (czerwone, jeżli jest to hemoblobina, a niebieskie w wypadku hemocyjaniny).
Układ nerowwy niżej uorganizowanych mięczaków składa się z obrączki okołogardzielowej i kilku podłużnych pni nerwowych połączonych siodłami. U form wyżej uorganizowanych na pniach powstają zwoje nerwowe. Większośc gatunków ma parzyste zwoje głowowe, nożna, płaszczowe i trzewiowe.
Najwyższy stopień rozwoju, zarówno pod względem budowy jak i komcemtracji zwojów, osiągnął układ nerwowy głowonogów. Zwoje nerwowe zlewają się u nich w mózg umieszczony w chrzęstnej puszce mózgowej, któa ochrania go przez urazami.
Mięczaki mają na ogół dobrze rozwinięte narządy zmysłów. Wokół ich otworu gębowego, na brzegarz płaszcza i nogi (u ślimakóe na czułkach), mieszczą się receptory dotykowe. Narządy równowagi występują w postaci statocyst
Niektóre niżej uorganizowane mięczaki (np. chitony) mają plamki oczne. Oczy ślimaków są osadzone na szczycie lub u podstawu drugiej pary czułów. Najwyższy stopień rozwoju osiągnęły oczy głowonogów. Wykazują one duże podobieństwp do oczu kręgowców, chociaż mają inne pochodzenie. Oczy głowonogów są zdolne do akomodacji dzięki zmianom położenia soczewki względem siatkówki. Siatkówka oka cechuje się dużym (niekiedy większym niż u kręgowców) zagęszczeniem komórek receptorowych i dzięki temu jakość powstającego na niej obrazy jest bardzo dobra.
Narządami wydalniczymi i osmoregulacyjnymi mięczaków są z reguły parzyste nerki, będące przekształcownymi metanefrydiami. Ich orzęcione lejki otwierają się do jamy worka osierdziowego. Mocz uchodzi z nerek moczowodami, a z nich trafia do jamy płaszczowej. Mięczaki wodne wydalają głównie amoniak i mocznik, a lądowe - kwas moczowy.
Mięczaki rozmnażają się wyłącznie płciowo. Są wśród nich zarówno formy rozdzielnopłciowe (jednotarczowce, chitony, łódkonogi, głowonogi), jak i obojniacze (większość małży i ślimaków). U niektórych mięczaków rozdzielnopłciowych obserwuje się dymorfizm płciowy, widoczny m.in. w budowie muszli lub zróżniocwaniu rozmiarów ciała. U gatunków morskich zapłodnienie jest zwykle zewnętrzne lub dochodzi do niego w jamie płaszczowej. Natomiast u ślimków lądowych występuje zapłodnienie wewnętrzne, krzyżowe. Większość mięczaków to zwierzęta jajorodne, rzadiej jajożyworodne. U głowonogów i prawie wszystkich ślimaków płucodysznych występuje rozwój prosty. U pozostałych w rozwoju pojawia się larwa, z której rozwija się postać dorosła, lub kolejna larwa żeglarek.
Zwierzęta należące do tej gromady są okryte stożkowatą muszlą. Żyją na dużych głębokościach i odżywiają się martwą materią organiczną. Ich ciało o rozmiarach od 3mm do 3cm składa się z niewielkiej głowy, worka trzewiowego i nogi w kształcie dysku. Jednotarczowe wyróżniają się segmentacją układów :mięśniowego, krwionośnego, wydalniczego, oddechowego i rozrodczego.
Przedstawiciele tej gromady żyją we wszystkich morzach, głównie w stefie przypływów i odpływów. Mają owalne, spłaszczone grzbietowo - brzusznie ciało i mierzą od kilku milimetrów do 30 cm długości. Ich muszla szkłada się z ośmiu płytek ułożonych jedna za drugą i ruchomo ze sobą połączonych.
Małże są w większości zwierzętami morskimi. Tylko nieliczne ich gatunku występują w wodach słodkich. Żyja na dnie zbiorników, zagrzebane w piasku bądź mule, lub przytwierdzają się do skalistego podłoża. Ich ciało zbudowane jest z worka trzewiowego i nogi. Ze względu na mało ruchliwy tryb życia nie mają głowy.
Zwierzęta te żyją w morzach o dużym zasoleniu, z reguły na znacznych głębokościavh. Ich walcowate ciało, osiągające długości 2- 5 cm, chroni lekko wygięta rurkowata muszla. Łudkonogi najczęściej żyją w piaszczystym dnie, wystawiając nad jego piwierzchnię tylny koniec muszli. Jest on stale omywany świarzą wodą, co umożliwia wymianę gazową.
Worek trzewiowy tej gromady jest najczęściej spiralnie skręcony. Powoduje to zanik dwubocznej symetrii, redukcję parzystych narządów oraz przesunięcie otworów układu wydalniczego, pokarmowego i rozrodczego do przedniej części jamy płaszcza. Większość gatunków ma muszlę, która jest przeważnie spiralnie skręcona. Znanych jest ponad 100 tys. gatunków ślimaków. Dzieli się je na podgromady: przodoskrzelne, tyłoskrzelne i płucodyszne.
Podgromada: przodoskrzelne
Są to ślimaki ze skrzelami umiejscowionymi w przedniej części ciała, przed sercem. Występują głównie w morzach, niewiele gatunków żyje w wodach słodkich, a tylko nieliczne na lądzie.
Podgromada: tyłoskrzelne
Ślimaki te mają skrzela umiejscowione z tyłu, za sercem. Podgromada obejmuje wyłącznie formy morskie. U wielu gatunków muszla jest zredukowana.
Podgromada: płucodyszne
Narządem oddechowym jest jama płucna. Żyją głównie na lądzie, niektóre w wodach słodkich, a nieliczne w morzach. Cząęść gatunków nie ma muszli.
Do tej gromady należą mięczaki żyjące w wodach o dużym zasoleniu, zazwyczaj swobodnie pływające. Ich głowa jest wyraźnie wyodrębniona, a noga przekształcona w ramiona otaczające otwór gębowy oraz lejek. W obrębie głowonogów wyróżnia się dwie podgromady: czteroskrzelne i dwuszkrzelne.
Podgromada: czteroskrzelne
Przestrawiciele tej podgromady mają dwie pary skrzeli oraz zewnętrzną, spiralnie zwiniętą wielokomorową muszlę. Ciało zwierzęcie znajduje się w ostatniej, znjmłodszej i położonej nalbliżej ujścia komorze. Pozostałe są wypełnione gazem, którego zmiana objętości pozwala na zmianę głębokości zanurzenia. Zwierzęta te mogą mieć nawet 90 ramion.
Podgromada: dwuskrzelne
Charakterystycznymi cechami tych głowonogów są jedna para skrzeli oraz częściowo lub całkowicie zredukowana muszla ukryta w płaszczu. Należą do nich dziesięciornice (mątwy i kałamarnice), mające 10 ramion, oraz ośmiornice, u których występuje 8 ramion. Ich ramiona są pokryte licznymi przyssawkami i umożliwiają chwytanie zdobyczy, a także poruszanie się po dnie.