Ssaki są zwierzętami stałocieplnymi, dzięki czemu w dużym stopniu uniezależniły się od temperatury otoczenia. Z tego powodu są szeroko rozprzestrzenione - żyją na wszytkich kontynentach na Niemi, zarówno w środowiskach lądowych, jak i wodnych. W skrajnych warunkach klimatycznych niektóre ssaki mogą zmniejszać intensywność zachodzących u nich u nich procesów metabolicznych i zapaść e stan, odrętwienia. Kiedy stan ten jest spowodowany wysoką temperaturą, nazywa się do egstywacją, natomiast kiedy powoduje go niska temperatura, nosi nazwę hibernasji
W ciele ssaków najczęściej wyraźnie wyodrębniają się: głowa, szyja, tułów, ogon i dwie pary kończyn. Kształt i proporcje ciała są różne i zależą od tego, w jakim środowisku żyje dane zwierzę.
Wyłączną cechą ssaków jest karmienie młodych mlekiem wytwarzanym przez gruczoły mlekowe samic. Do innych typowych dla tych zwierząt cech należą owłosienie ciała i obecność małżowiny usznej. Współcześnie żyjące ssaki dzieli się na trzy podgromady: prassaki, ssaki niższe i ssaki wyższe, zwane łożyskowcami.
Pokrywająca ciał ssaków skóra stanowi ochronę przed niekorzystnymi warunkami środowiska zewnętrznego. Niekiedy pełni też inne funkcje, np. tworzy torbę lęgową u torbaczy, błony lotne u nietoperzy czy błony pławne u ssaków wodnych.
Skóra ssaków ma najbardziej złożoną budowę wśród wszystkich kręgowców lądowych. Naskórek odznacza się różną grubością u różnych gatunków, a jego zewnętrzne warstwy stale rogowacieją i złuszczają się. Z naskórka wyrastają włosy 0 wytwory charakterystyczne wyłącznie dla ssaków.
Sztywne, grube i długie włosy ościste chronią przed urazami mechanicznymi. Włosy wełniaste są miękkie i cienkie - stanowią przede wszystkim warstwę termoizolacyjną. U niektórych gatunków (np. kota) rozwijają się włosy czuciowe, tzw. wibrysy, które są bardzo czyłym narządek dotyku. Występują najczęściej na wargach, przy nazdrzach i nad oczami.
U większości ssaków włosy ulegaja wymianie na nowe podczas linienia. W klimacie umiarkowanym do linienia dochodzi dwukrotnie w ciągu roku: wiosną i jesienią. Ma to związek z przystosowaniem się barwym grubości i gęstości sierści do pory roku.
Wytworami nadkórka ssaków są też pazury, paznokcie, kopyta i łuski. Łuski zwykle pokrywają tylko niecziczne części ciała, np. ogon u gryzoni. Inne wytwory naskórka to rogi oraz fiszbiny, czyli płytki rogowe wystepujące w jamie gębowej niektórych wielorybów, służące do odcedzania pokarmu z wody.
| Wytwory naskórka | ||
|---|---|---|
| Włosy | twory rogowe | gruczoły |
|
|
|
W skórze właściwej występują brodawki, które wnikając do nadkórka, wzmacniają połączenie obu warstw. Znajdują się w niej również liczne gruczoły będące wytworami naskórka. Gruczoły łojowe występują na prawie całym ciele, głównie w pobliżu włosów. Ich wydzielina - łuj - służy do natłuszczania skóry i włosów. Gruczoły potowe odgrywają ważną rolę w utrzymywaniu stałej temperatury ciała. Uczestniczą też w wydalaniu i osmoregulacji. Gruczoły zapachowe tworzą skupienia w różnych rejonach ciała. m.in. w okolicy odbytu lub pachwin. Ich wydzielina służy do znakowania terytorium, ma także znaczenie podczas wyboru partnera do rozrodu. U niektórych ssaków np. u skunksa pełni funkcję obronną. Gruczoły mlekowe sa przekształconymi gruczołami potowymi. Ich wydzielina - mleko - zawiera wszystkie składniki niezbędne do rozwoju młodych osobników. U stekowców gruczoły mlekowe są rozproszone po przusznej stronie ciała, w rejonach określanych jako pola gruczołowe (młode nlizują mleko bezpośrednio z sierści samicy). Pozostałe ssaki mają gruczoły mleczne zlokalizowane w skupiskach Gruczoły mają ujście w brodawkach sutkowych. Samice mają z reguły 1-6 par sutków.
Pod skórą znajduje się warstwa tkanki tłuszczowej. Jest one szczególnie gruba m.in. u ssamów o zredukowanym owłosieniu (np. słoni czy waleni) oraz zapadających w stan hibernacji (np. niedźwiedzi). Warstwa ta nie tylko chroni przed utratą ciepła. lecz także zabezpiecza przed urazami mechanicnymi i stanowi rezerwę energetyczną organizmu.
Sykielet ssak wzkayuje duz stopie} skostnienia. Czaszka jest zbudowana według podobnego jak u gadów planów, zmienia się jedynie liczba tworzących ją kości. U dorosłych ssaków kości mózgoczaszki sa połączone ze sobą szwami (nieruchomymi połączeniami) i tworzą jednolitą puszkę. U osobników młodych, ze względu na rozwój mózgowia, kości te są połączone elastycznymi pasmami tkanki łącznej.
Charakterystycznymi cechami trzewioczaszki ssaków są wystepowanie żuchwy stanowiącej jedną kość (u gadów dwie) oraz obecności trzech kosteczek słuchowych: strzemiączka, młoteczka i kowadełka (u gadów tylko strzemiączko).
Czaszka łączy się z kręgosłupem za pomocą dwóch kłykci potylicznych. Odcinek szyjny jest zbudowany z siedmiu kręgów ( z nielicznymi wyjątkami), przy czym dwa pierwsze (dźwigacz i obrotnik) zapewniaja ruchone połączenie kręgosłupa z czaszką. Z kręgami piersiowymi łączą się żebra, które wraz z mostkiem tworzą klatkę piersiową. W odcinku lędźwiowum nie ma żeber. Kręgi odcinka krzyżowego zrasteja się ze sobą, torząc kość krzyzową. Odcinek ogonowy składa się z różnej liczby kręgów, w zależności od pełnionej przez ogon funkcjii (m.in. chwytnej, podporowej czy ochronnej). U niektórych gatunków ssaków jest on silnie zredukowany.
Kończyny ssaków są z regóły umieszczone pionowo pod tułowiem, co usprawia porusznie sie. Budowa kończyn ulega częstp daleko idącym modyfikacjom, mającym ścisły związek z trybem życia zwierzęcia. Np.u waleni nastapił całkowity zanik kończyn tylnych (płetwy grzbietowa i ogonowa nie mają szkieletu, cą to fałdy skórne), a obręcz miednicowa składa sie tylko ze szczątkowych kości połączonych z kręgosłupem.
Obręcz barkową tworzą tylko łopatki (jedynie u stekowców znajduja się kości krucze). U gatunków, które wykonują skomplikowane ruchy odwodzące i przywodzące (np. u małp) występują obojczyki. Ssaki kopytne poruszają kończyną tylko w jednej płaszczyźnie, dlatego nie maja obojczyków. Obręcz miednicowa ssaków jest zrośnięta z częścią krzyżową kręgosłupa. Miednica przedstwaicieli gatunków, u których zanikają kończyny tylne, również ulega redukcji. Składa się ze szczątkowych kości nie połączonych zkręgosłupem.
Konieczność utrzymywania stałej temperatury ciała wymaga wysokiego poziomu przemian metabolicznych, a to z kolei - spożywania i obróbki dużych ilości pokarmu. Rodzaj pobieranego pokarmu wpływa na długość i budowę przewodu pokarmowego. Pokarmem wszystkich ssaków w pierwszym okresie po narodzinach jest mleko. Natomiast dorosłe osobniki mogą być roslinożerne, mięsożerne lub wszystkożerne
W rozdrabnianiu pokarmu uczestniczą zęby. Pona nielicznymi wyjątkami (np. kolczatka, mrówkojad) mają je wszytskie ssaki. Zęby tkwią w zębodołach szczęk i żuchwy. Są zbudowane z jednego lub kilku korzeni, szyjki oraz korony. U gryzoni zajączaków siekacze nie mają korzeni i rosną przez całe życie.
Większość ssaków ma dwie generacje zębów. U młodych osobników, żywiących się początkowo mlekiem matki, a następnie pokarmrm przynoszonym przez rodziców, wyrastają zęby mleczne. W okresie dojrzewania zęby te wypadają, a w ich miejsce wyrastają zęby stałe, które muszą wystarczyć zwierzęciu na całe życie. Dlatego zęby ssaków sa mocniejsze niz u innych kręgowców, slinie osadzone i osiągają stosunkowo duże rozmiary
Cechą większości ssaków jest zróżnicowanie zębów. Uzębienie składa się z siekaczy, kłó oraz przedtrzonowców i trzonowców, czyli tzw. zębów policzkowych. Kształt zębów i ich rozmieszczenie mają ścisły związek z pełnionymi funkcjami. Umieszczone na przedzie dłutowane siekacze służą do odcinania kęsów pokarmu, a znajdujące się za nimi stożkowate kły - do zabijania ofiary lub przytrzymywania pokarmu. Zęby przedtrzonowe i trzonowe głównie rozdrabniają pokarm. Liczba i rodzaj zebów są stałe dla danego gatunku i stanowią ważną cechę systematyczną.
W jamie gębowej pokarm zwilżany jest śliną uchodzącą z licznych gruczołów ślinowych. U wielu gatunków ssaków ślina nie tylko nawilże pokarm, ale też rozpoczyna wstępne trawienie cukrów. Języj ssaków jest silnie umięśniony. Znajdują się na nim liczne kubki smakowe, jest więc narządek smaku. Umożliwia też przesuwanie pokarmu na powierzchnię trące zębów policzkowych, a także formowanie kęsów. U niektórych ssaków może spełniać inne funkcje, np. u kolczatek oraz mrówkojadów długi, ruchliwy i pokryty lepkim śluzem język służy do chwytania owadów (mrówke i termitów).
Z jamy gębowej pokarm przemieszcza się do gardzieli i dalej do przełyku. Następnie trafia do żołądka, którego budowa zależy od rodzaju spożywanego pokarmu. U mięsożerców żołądek jest prosty i jednokomorowy, notomiast u wielu gatunków ssaków roślinożeenych - duży i wielokomorowy. Żyją w nim symbiotyczne bakterie, które rozkładają celulozę. Jelito cienkie jest stosunkowo krótkie u mięsożerców, a wielokrotnie dłużesze od ciała u roślinożerców. Powierzchnię wchłaniania zwiększają palczaste wyrostki błony śluzowej, czyli kosmki jelitowe. Na granicy jelita cienkiego i grubego znajduje się jelito ślepe. U wielu ssaków (m.in. gryzoni) jest ono dobrze rozwinięte. Znajduja sie w nim symbiotyczne bakterie i protisty zapewniające rozkład celulozy. Przewód pokarmowy u stekowców i torbaczy kończy się kloaką, a u łożyskowców -- odbytem.
Jednym z warunków utrzymywania stałej temperatury ciała jest efektywna wymiana gazowa. Narządem wymiany gazowej ssaków są płuca pęcherzykowe. Powietrze dociera do nich przez drogi oddechowe, w których skład wchodzą: jama nosowa, gardziej, krtań i trzawica, rozgałęziająca sie na dwa oskrzela główne.
Ktrań jest oddzielona od gardzieli nagłośnią czyli fałdem zbudowanym z chrząstki pokrytej nabłonkiem. Nagłośnia zamyka krtań w momencie przełykania, dzięk czemu nie dochodzi do przedostania sie cząteczek pokarmu do dróg oddechowych, które groziły by uduszeniem. W krtani znajdują się również dwa fałdy śluzówki, tworzące struny głosowe. Ich napięcie wpływa na wysokość wydawanego przez zwierzę głosu.
Oskrzela główne wynikają do płuc, gdzie rozgałęziają się, tworząc coraz drobniejsze oskrzeliki zakończone pęcherzykami płucnymi. Miliony pęcherzyków płucnych gazowej. Wentylacja płuc odbywa się dzięki ruchom klatki piersiowej i przepony - dużego mięśnia oddzielającego klatkę piersiową od jamy brzusznej. Choć przepona pojawia sie już u krokodyli, to jej obecność jest charakterystyczna dla ssaków.
Stałocieplność ssaków jest m.in. skutkiem sprawnej pracy układu krwionośnego. Składa suę on z dwóch krwiobiegów, a budowa serca zapewnia całkowite rozdzielenie krwi utlenionej od odtlenionej. Serce ssaków jest czterojamowe, zbudowane z dwóch przedsionków i dwóch komór. Prawa część serca (nazywana żylną) zbiera krew odtlenioną z całego organizmu i tłoczy ją do tętnic płucnych, lewa strona (nazywa tętniczą) zbiera natlenowaną krwe z płuc i przekazuje ją do systemu tętnic, rozprowadzających krwe po całym ciele. Na zwiększenie ilości transportowego tlenu ma również wpływ budowa erytrocytów. Dojrzałe erytrocyty większości ssaków nie mają jądra komórkoweho, dzięki czemu zużywają niewiele tlenu na własne potrzeby. Pozwala to na przeniesienie większej jego ilości do tkanek.
Ssaki maja układ nerwowy rozwinięty najlepiej ze wszytskich zwierząt. Wyjątkowo silnie rozwinięte kresomózgowie zbudowane jest z dwóch półkul, które pokrywa kora mózgowa o dużym sporniu pofałdowania. Rozwój kory mózgowej i zwiększenie jej powierzchni wiążą się z poleprzeniem zdolności kojarzenia, analizy, zapamiętywania, a także z powstaniem życia społecznego. Również móżdżek ma u większości ssaków skomplikowaną budowę wewnętrzną. Składa się z dwóch półkul pokrytych korą móżdżku, na której powierzchni występują liczne szczeliny i bruzdy. Rozmiar i skomplikowana bidowa móżdżku umożliwiają doskonałą koordynację ruchowa ssaków.
U większości gatunków narządem zmysłu o największym znaczeniu jest narząd węchu. Ma on stosunkowo duże rozmiary i mieści się w dobrze rozwiniętej jamie nosowej. Bardzo ważną rolę odgrywa też narząd słuchu i równowagi. Najczęściej jest on zbudowany z trzech części: ucha zewnętrznego, ucha środkowego i ucha wewnętrznego. Ucho zewnętrzne występuje wyłącznie u ssaków, choć nie u wszytskich. Składa sie z małżowiny usznej i zewnętrznego kanału słuchowego. Służy do lepszego lokoalizowania źródła dźwięku oraz odbioru fal dźwiękowych. Ucho środkowe zawiera trzy kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadelko i strzemiączko. Niektóre gatunki (np. nietoperze i walenie) mają zdolność echolokacji, czyli wysyłania dźwięków o wysokiej częstotliwości, a następnie odbierania fal dźwiękowych odbitych od przeszkód. Umożliwia im to orientowania się w przestrzeni. Dobrze rozwinięty u ssaków jest też zmysł dotyku, szczególnie czuły u zwierząt posiadających wibrysy.
U wielu ssaków narząd wzroku nie odgrywa głównej roli orientacji w środowisku. Dobrze rozwinięte oczy maja gatunki żyjące w koronach drzew, natomiast silnie uwstecznione - zwierzęta żyjące pod ziemią (np. krety). Wiele ssaków widzi słabo, ale za to wystarcza im do tego już niewielkie natężenie światła. Oko ssaków jest zaopatrzone w powieki, z których wyrastają rzęsy. Jest ono nawilżane przez wydzielinę gruczołów łzowych. Akomodacja odbywa się wyłącznie przez zmianę kształtu soczewki.
Ssaki mają na ogół dobrze rozwinięty narząd smaku. Kubki smakowe są rozmieszczone głównie na języku. Skórne receptory odbierają bodźce mechaniczne skupiają sie w różnych okolicach ciała, np. u małp - na palcach kończyn, a u nietoperzy - na błonach lotnych.
Narządami wydalniczymi ssaków są nerki typu zanercza. Drogi wyprowadzające to moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa, którą mocz uchodzi bezpośrednio na zewnątrz (u większości ssaków) lub z której uchodzi do kloaki (u stekowców). Głównym produktem azotowej przemiany materii jest mocznik. Wymaga on dostarczenia odpowiedniej ilości wody. Niektóre ssaki wytwarzają mocz silnie stężony. Niektóre ssaki wytwarzają mocz silnie stężony. Dotyczy to gatunków żyjących w środowiskach pustynnych (przez konieczność prowadzenia oszczędnej gospodarki wodnej) i ssaków zaspokajających pragnienie woda morską (ze względu na konieczność usuwania nadmiaru soli).
Wszystkie ssaki są rozdzielnopłciowe. U większości gatunków obserwuje sie dymorfizm płcowy, który może występować stale lub tylko w okresie rozrodczym. Przejawia się on m.in. zróżnicowaniem barwy sierści i rozmiarów ciała (samce są zwykle większe od samic) oraz różnicami w rozwoju niektórych narządów, zwłaszcza tych służących do walki o pozycję społeczną w stadzie (np. poroża u samców jeleni). W okresie godowym wiele ssaków wydziela specjalne substancje z gruczołów zapachowych oraz przejawia specyficzne zachowania godowe, np. u wielu gatunków obserwuje sie walki samców. Większość gatunków jest zdolna do rozrodu jedynie sezonowo (w określonej porze roku), inne, no. ssaki naczelne mogą się rozmnażać przez cały rok. U ssaków występuje zaplemnienie i zapłodnienie wewnętrzne oraz rozwój prosty (bez stadium larwalnego). Zwierzeta te należą do
Większiść gatunków jest żyworodna. Czas trawania ciąży z regóły jest krótki u drobnych ssaków (np. u gryzonu trwa ok. 3 trygodni), a długi u większych ssaków (u słoni trwa ok 22 miesięcy). Spośród gatunków ssaków żyworodnych najwięcej należy do łożyskowców. U zwierząt tych zarodek rozwija się w macicy, odżywiając się za pośrednictwem łożyska, które umożliwia sprawną wymianę substancji między nim a organizmem matki. Łożysko jest połączone z zarodkiem za pomocą pępowiny. Ponadto pozwala ono na izolację zarodka od niekorzystnych dla niegi substancji.
Do ssaków żyworodnych należą również torbacze, które nie wytwarzaja właściwego łożyska. Młode rodzą się po zaledwie 9-40 dniach (tyle przecietnie trwa ciąża) i natytchmiast po urodzeniu pełzną do jednego z sutków umieszczonego w torbie lęgowej. Tam następuje ich dalszy rozwój, trwający znacznie dłużej niż sama ciąża.
Jedynymi ssakami jajorodnymi są stekowce, reprezentowane przez dziobaki i kolczatki Samice dziobaków składaja 1-3 jaj w specjalnych norach lęgowych, natomiast kolczatki - zwykle jedno jajo do skórnej torby, która rozwija się w nich w okresie lęgowym. Jaja stekowców mają kilkanaście milimetrów długości i są otoczone miękką, pergaminową oslonkę. Okres inkubacji trwa ok 10 dni. Po wylęgu młode sa karmione (podobnie jak wszystkie inne ssaki) mlekiem, które zlizują z sierści matki, ponieważ zwierzęta te nie mają sutków.
Różnią się on=d innych ssaków jejorodnością, brakiem sutków i zębów oraz obecnością steku, czyli wspólnego ujścia układu pokarmowego, rozrodczego i wydalniczego. Współcześnie żyje tylko jeden rząd prassaków - stekowce.
Rząd STEKOWCE
Należy do nich pięć gatunków: dziobak i cztery gatunki kolczatek
U wszystkich należących do tej grupy gatunków ciąża trwa krótko, a samice mają torbę lęgową, w której rozwija się płód. Do tej podgromady należy jeden rząd - torbacze.
Rząd: TORBACZE
Zalicza się do nich ok 330 gatunkóe o bardzi zróżnicowanym wyglądzie, m.in. koale, oposy, wombaty i kangury. Zamieszkuja one głónie Australię a nieliczne również Amerykę.
Są to ssaki u których dochodzi do wykształcenia łożyska, a ciąża trwa od kilku tygodni do dwóch lat. Należy do nich ok. 5200 gatunków zwierząt pogrupowanych w 17 współcześnie żyjących rzędów.
Rząd: OWADOŻERNE
Najstarsze łożyskowce o niezróżnicowanych zębach i gładkiej korze mózgowej, prowadzące nocny tryb życia. Należą do nich jeże, ryjówki i krety.
Rząd: SZCZERBAKI
Nie maja zebów lub maja tylko zęby policzkowe. Ich przednie kończyny są dobrze rozwinięte i zakończone potężnymi pazurami. Do szczerbaków należą mrówkojady, leniwce i pancerniki.
Rząd: WALENIE
Żyją w środowisku wodnym. Wyróżniają się opływowym kształtem ciałam niewyodrębnioną szyją i kończynami przednimi przekształconymi w płwtwy i zanikiem kończyn tylnych. Ich płetwy ogonowe są ustawione poziomo. Do waleni należą płetwale, delfiny, morświny i kaszaloty.
Rząd: NIETOPERZE
Są to ssaki latające. Ich kończyna przednia ma cienkie i długie kości, a na wydłuzonych palcach rozpostarta jest skórna błona lotna. Nietoperze do których należy około 1100 gatunków posługują się echoloacją.
Rząd: GRYZWONIE
Maja długie rosnace przez całe życie siekacze. Należą tu wiewiórki, myszy i szczóry
Rząd: NACZELNE
Są to zwierzęta wyposarzone w chwytne kończyny przednie, palce zakończone paznokciami i przeciwstawny kciuk. Naczelnymi są m.in. lemury, szympansy, orangutany, goryla i ludzie
Rząd: Drapieżne
To zwierzeta mające duże kły i ostre siekacze. Ich zęby przedtrzonowe i trzonowe są przystosowane do rozrywania zdobyczy Do tego rzędu należą m.in. łasice, niedźwiedzie, psy i koty.
Rząd: PARZYSTOKOPYTNE
Trzeci i czwarty palec tych zwierząt mają podobną długość i kończą sie kopytami. Do parzystokopytnych zaliczmy m.in. świnie, hipopotamy, żyrafy, antylopym jelenie i owce.
Rząd: NIEPARZYSTOKOPYTNE
Do zwierząt tych trzeci palec kończyn jest sołonięty kopytem, a pozostałe sa zwykle zredukowane Do nieparzystnokopytnych należą konie, tapiry i nosorożce.
Na skutek działalności człowieka wielu gatunkom ssaków grozi wyginięcie. Głównym zagrożeniem jest dla tych zwierząt przekształcenie naturalnych siedlisk w tereny rolicze i przemysłowe. Np. ryś stał się w Polsce gatunkiem zagrozonym wyginięciem wskutek wycinania lasów i usuwania z nich starych pni służących mu do urządzania zaadzek. W przeszłości wiele ssaków było obiektem polowań dla pozyskania futra, mięsa lub innych surowców. W naszym kraju doprowadziło to do wytepienia w 1919 roku ostatnich żyjących na wolności żubrów. Zwierzęta te przywrócona do naturalnego środowiska dzięki hodowli osobników zabranych z zogrodów zoologicznych, prowadzonej m.in. na terenie Białowieskiego Parku Narodowego. Ssaki drapieżne, takie jak wilki są tępione ze względu na fakt że stanowią potencjalne zagrożenie dla zwierzat hodowlanych.
Do najwaznieszych form ochrony ssaków na świecie należy współcześnie: